“Hadduu gaar u maamulo qof waa geel nin leeyahaye
In kastoo gantaal iyo wed iyo gawrac lagu hooyo
Meel loo gunraaciyo haddaan gogoldhig loo yeelin
Mar haddaan garaad loo lahayn way iska gubataaye
Geedkeed be waa sixir haddaan garasho liilayne
Hadduu gaws dhurwaa ruugi karo waa laf guri taalle”Abwaan Hadraawi
Hal abuurka riwaayahada cusub ee reer Burco Sooraan & Jawaan ayaa inta badan ka metela riwaayado cusub oo la jaanqaadi kara hadba duruufta taagan ee bulsho. Waxaay meteleen riwaayad aan ku bartay Kartida iyo hal-abuurnimada Raggaas, riwaayadaas waa mid laga metelay xisbiyada siyaasadda Somaalilaan oo la magac baxday Xisbul Barri Wal-baxri, riwaayadaas waxaan ka fa’iideey waxyaabo baan oo aan qiil u waayay, tasoo i tustay inaanay jirin kawaan siyaasiyiinta dadkeenu lagu cabiraaa & dadka oo u heelan hadba ciddii hor timaada oo ka dhiga siyaasiyiinta saylad oo kale. Qoraalkaaygani uma jeedo cid gaar ah, umana socdo dad & dal gaar ah, waxaanse u socdaa magaca siyaasiga ah oo ah kelmad xirfadeed dadka oo dhan ka dhexeeysa wana kelmad u gaar ah mujtamacu/bulsho wada leeyihiin.
Aan usee nqodo dulucda qoraalkaayga yaanan ku talax tagin fasirka riwaayadaas & hordhacayga. Dunida aan ku noolnahay waxaa bulshooyinka loo kala saaraa dhinacyo kala duwan oo shaqo: qof waa aqooyahanka bulshada u qabta arimo badan oo aay ka midyihiin horumarka, toosinta, hagista tubta toosan, aqooyahan waa inuu ka madax banaan yihiin halista bulshadiisu ku nool yihiin, sida Somaaliada oo halistooda koowaad ugu jirto qabyaalad. ‘beryahan waxan arkaa dad ku dhawaaqaya hadaanu nahay wax-yaqaanka & wax-garadka reer hebel. Wax-yaqaan & reer hebel labadaasi is-magalaan Xoolahadoona kob ma wada daaqaan’.
Qofkale, waa ganacsade bulshada kusoo kordhiyaa dhaqaale, shaqaalaysiin, kaabis badh ka mid ah nolosha tabaaladeeda. Ganacsade waa qof xor u ah ganacsigiisa, haddana dhaqaalaha & dakhligu waxa uu kasoo galaa bulshada oo dhan, hadaad meherad wax ka iibsanayso kuma eegtid ama uma doorbidid iibkaaga waa qoloma, su’aashu waxa weeyaan maxaa ganacsade u doorbida marka qof la shaqaalaysiinayo in loo eegaa Qolodiisa/Reerkiisa? Ogoow qofkasta waxa uu wax kaaga iibsada waa tayada waxaad hayso ama iibinaayso, adiguna waxaad u baahan tahay Inaad qofka ku shaqalaaysiiso tayada uu leeyahay.
Qofkale waa Siyaasi loogu talo galay, ama isugu talo galay inuu umadda ku hago waddada wanaagsan & hanka ku jira dadka uu metelo dal ahaan & dad ahaanba ee ku nool wadanka uu kasoo jeedo, waxaana looga baahan yahay inuu ka tago ama ka tanaasulo guud ahaan ba wixii dantiisa ah, una adeego wax ka dhexeeya dadka oo dhan. Waxaana caado u ah siyaasiga qeexan waa inaad dad u dhexeeyso si looga baxo kala qaaybsanaanta sababeen dhibaatooyin badan oo dunida ka jira & qaar u gaar ah wadamada qaarkood. Siyaasi waa xirfad hogaamineed, maaha benaale ama hogaamiye xoolo umadeed dhaca marka lagu aamino hogaanka ama loo aqoonsado siyaasi. Arinku sidaas waa ka soo horjeeda waa hogaamiye nololeed, dhaqan, horumar, kana caagan inuu bulshadiisa been u sheego kuna hago god madoow & daluun dheer.
Asalka kelmada Siyaasadda (Politics) & Nuxurka Wixii loo Yaqaanay
Siyaasaddu waa kelmad Carbeed, wadamada reer Galbeedkuna u barteen markii dambe inaay ku dabaqaan luuqadooda cusub oo ka tusaale ahaan aay ka mid tahay kelmadda ah (Political). waxaana loo yaqaan mid ka mid ah xirfadaha hogaaiminta ku jirta, looma yaqaan oo kali ah inaad wadan hogaamiso, ee waa cidkasta oo xirfad wanaagsan oo ku hagta bulshadaas tubta toosan la timaaada iyagoo hasyta qorshe cad oo la arki karo, tubtaas oo ka kooban dhinacyo badan oo kala duwan oo meel laaysugu keeno si loo helo in dad kala duwan qorshayaas u hagaan, lana hirgaliyo hanaan laaysku dabooli karo, siyasigu waxa uu ilaalinaya ama raacayana qorshayaal dan-weeyne oo wax ku ool ah, dhinacyada dhaqanka & nolosha kale. Mararka qaarkood waxaa dadka laays ku khaldaa kelamada siyaasadda & kelmado kale oo aay ka mid yihiin u doodo xuquuq dadka, ilaaliye dan guud, u adeege bulsho, dan jire, dal jire, dhamaan tood maaha siyaasi ee waa qaaybo ka mid ah shaqooyinka hoos yimaada siyaasaga loona baahay in siyaasiga la socda dhamaantood arimahaas ka imanayaa, waxaan kusoo koobi lahaa mararkaan Afsomaligeena hibadiisa raacno waa Hage, Bare, Hanuuniyo, Hogaamiye, Hiddo dhoowr, dhamaan astaamahan aan so qaadanay ma jirto mid hal shaqo oo kali ah qabata hadaad se u fiirsato midkasta waxaay xambaarsan tahay in ka badan toban shaqo.
Qeexista Dunidu Dambe ee Hogaamiye Siyaasi ah
waxaa Dunidu laaysku raacay inuu yahay qofka ku guuleetsya hadba marxaladda taagan ee bulshadu baahi u qabto, tusaale ahaan hadii koboc dhaqaale loo baahan yahay waa in la helaa dhaqaale yahan la jaanqaadi kari daboolista & cidhib tirkaa ku socdaa dhaqaale xumida dalka, haddii nabad loo baahan yahay na wa in la helaa Siyaasi xogo-gaal u ah nabadda ugu yaraan ku soo guuleeystay dhoowr arimood oo geedi nabdadeed ah, intaasiba waxaay ka saaraysaa fikirkuu aad siyaasi u taqaanay hadal yaqaan ah ama afmiishaarnimo. Wax markale siyaasiga lagu qeexaa inuu la qabsan karo degaanka uu xukumaayo. Aan eegno qaar kamid ah astaamaha siyaasiga looga baahan yahay ka hor intaaynaan Siyaasigeena dalka jooga aan raad-raac ku sameeyn.
1. La qabsasho Isbedelada dhacaaya (Adaptation)
Siyaasiga waxaa laga rabaa inuu la jaanqaado isbedelada dhacaayaa una leeyahay isku filaanshiyo & u adkeeysi dabeecadaha kala duwan, sidoo kale la jaan qaadi karaa horuamrka & hogaanka wanaagsan ee dunida ka soo jiray.
2. Hadaf Fuli kara inuu leeyahay Siyaasigu (Goal Atainment).
Siyaasigu waa inuu u barbaarsan yahay hadaf fuli karaa oo la dareemi karo sida uu fulaayo, waa inuu la yimaada qorshayaal aay ku qeexan yihiin sidii uu qaban lahaa, halka dakhligu kasoo galaayo, cidda fulin doontaa & aqoonteeda.
3. Dhex galka Bulshooyinka Kala Duwan (Integration) ama Qabiilada Kala duwan.
Siyaasigu, sida lagu yaqaan waa inuu ka dhisanyahay wadankiisa oo sharaf wax ku ool ku leeyahay ahmiyadiisuna tahay inuu hirgaliyo isku duubnaan kala dambaayn, badhaaho & barwaaqo lagu noolaado, waa inuu sitaa afkaar toos ah oo aanay ku dheehnaayn duluc eex, ama daadafo xaq cidi leedahay.
4. Siyaasi Cabir Wanaagsan (Forecaster).
Wa in uu jiraa qof cabiri karaa humaaga dunida ee sida hadhka guur-guurka badan, hadbana la jaanqaada dhanka cad-ceedu ka xigto, kasoo haligi kara guud ahaan wdanka aad hogaamiso ama hirgalin kara wanaag & horumar u horseeda bulshadaada, waxaay ku xidhan yihiin sidaad u fahanto, waa inaad leedahay cilmi ku saabsan siyaasada Arimaha dibadda & afkaaraha dunida ka jira si aad uga taxadirto wixii god kugu ridi kara ama aad leedahay asxaab wanaagsan oo keeni kara fahankaas farshaxankaas.
5. Siyaasi Haaysta Kalsooni Shacab (People’s cofindance)
Halkani waa meelaha wax ka bedeli karaa in la helo siyaasi wanaagsan, madaamada diirada lagu saarayo nooca siyaasiga loo baahan yahay, maaha siyaasiga in dadku camalkooda xun noqdo. Siyaasigy hadii lacag hankiisa kaaga iibsado ogoow beri waxba kuma lihid waxaagii qandaraas baad ku qaadatay, hadii laaydiin gar-qaado waa lagaa gar helayaa. Dhanka kale siyaasigu waa inuu aqoonsi ka haaysta guud ahaan dadka ku nool geyigaas, maaha qabiil mana aha tuulo ama gobol aad kasoo jeedo tusaale ahaan, inaad dadka dhex u noqotaa waa arin ku aadag awoodda yar ee dadka, waxaase bedel u ah ciddii sameeysa in Alle ka mid dhigo todobada la hadheeyo maalinta Qiaamaha ee aan hadh kale jirin, hadhka Alle mooyaanee (Imaam Caadil ah).siyaasi qabiilnimo lagu unkaa waxaa uu keenaa inuu beri garan waayo halka u socdo hogaanka siyaasiga uu ku abtirsanaayo. Aan eegno hadaba halka mawduuceenu u socdo oo oo ah Siyaasiga dalkeena oo aan ugu horeeysiino Siyaasi Dal joog ah.
1. Siyaasi Dal-joogga ah
Hadaba Siyaasiga Somaaliga ah ee ka soo jeeda wadamada Somaalidu degto ee Geeska Afrika & siyaasiga qurbo joogta ah kana soo jeeda wadamadaas, Waxaa inta badan hadheeyay arimahan soo socda inagoo bar-bar dhigaaynaa qodobada & qeexitaanadii aan kor ku soo aragnay.
1.2. Siyaasi Qalbiyan U Jilbo Xidhan Baahi Nololeed
Ugu horeeyn xusuuso in baahidu aanay ahayn waxa kaa maqan, waxaase keena qalbiga marka qofku ka arradan yahay, Siyaasada Somalida uma baahna in laay-sugu geeyo dadka shaqo nololeed kadhigatay siyaasada iyagoo maamulaya xoolo umadeed, in laga siiyo sarifkooda nololeed ee tacabka loogu talo galy waa arin waajib ah, waxaanse u jeedaa inaad xoolo umadeed uu isticmaasho sidii inaad adigu hantiday, waxaase lagaa rabaa inad u raacdo oo kali ah sidii inaad leedahay, ama lagu raacsaday. Siyaasaddu waa falsafad toosan oo xalaal ah oo ummadeeda u horkacaysa in dadka loo maamulo xoolo aay leeyihiin. waxaa loo baahan yahay inaad ka xaragooto xoolo mid baahan & mid tabaalaysanba ka dhexeeya.
1.3. Siyaasiga & Cabsida Dunida Lagu Abuuray ( Gacan-Ku-Bacramis)
Dunida waxaa lagu abuuray cabsi fari badan, gaar ahaan wadamahada xooggoodu cajabiyay, kuwaasoo doonaayo meel kasta oo dunida ka mid ah inaay ka helaan siyaasi afkaartooda aaminsan. Alle ayaa waxa uu leeyahay ‘Alle ka baqa, cidkale haka baqinina’ waxaa loo baahan yahay adigoon dunida dhibaayn mashaakilna ku abuurayn waa inaad u abuuran tahay tubta toosan & dhaqanka lagu faray, baahida dadkaaga haysta waa inaad muunad u tahay. Qodobka labaad ee haysta siyasiga Somaaliga ah waxaa ka mid ah, inay jirto adeegsi loo adeegsado wadankiisa isagoo u adeegayaa waddan kale, taasina waxaay meesha ka saarta siyaasi la dan ah dadkiisa waana sababta keentay is-fahansiinta la’aanta marka xilka uu qabto siyaasi qab ku jiro oo u haysto in cidi keensatay, ama labo siyaasi kasta aay isu haystaan iyagoo waajibaad loo kala qaaybshay sida Muqdisho ka dhacda, waxaana meesha ka baxda dantii dadka tabaalaysan, Somaalidu waxaay ku maah-maahdaa ‘’dameeralay dad la dan maaha’’.
1.4. Siyaasi & Qabyaalad
Qabiilnimo waa tuulka ugu fiican ee dhisay siyaasi tabar daran, mana aha waxaay keentay tabaalada dunidu, waayo waxaad ka maqashaa siyaasiyiinta inaay yiraahdaan Qabiilnimo & siyaasadi ma kala maar-maan, hadii siyaasigu xirfadiisu noqoto kala soc-siinta qabiilnimo, maxaa loo diidayaa in madax dhaqameedkuna ha ahaado ruug-cadaa siyaasi?.
Siyaasaddu wa inaay aqoomay-santahay, waa in loo geliyga hu’ asturan, waa in dadka ugu ixtiraamka badani galaan, maaha inaay galaan dadka aan ehel u ahaayn, siyaasdana waxaay gali karta cidkasta oo leh han buuxa. . Waxaan ku dhaafayaa gabaygan Cabdilaahi Suldaan Timo Cadde oo ka hadlaya utunta qabiilka & siyaasadda.
Innaga oon ardaa buuxin baad, kala irdhowdeene
Utun iyo olole weerar baa, isugu idlaateene
Anaa adag anaa kaa isira aniga yay gaadha
Asalkayga laylama hadlee haba I soo eegin
Isku-digato iimaan-qallalan, Eebbe Kama yaabto.‘’Abdilaahi Suldaan Timo-Cadde”
1.5. Siyaasiga & Durufta Nololeed
Qodobka Afraad ee siyaasiga Somaaliga ah leeyahay waxa weeyaan iloowga qiimaha qofnimadiisa, Somaalinimadiisa, wadankiisa halka uu ku yaalo, kuna talaalan dhiigiisa, waxna aanu ku kordhin Karin waxna ka bedeli karaayn habka maamulkiisa. waxaad maqlasyaa dastuurka sidaas buu yiri, lama bedeli karo, ogoow maaha muqadas dastuurku hadaanu ka turjumin baahida dadka ku nool wadankaas. Qiimaha hogaamiya qarnigani ee la oran karo wuu hoseeya waxaay keentay inaan wax la qaban kari waayo loona dawarsi tago wadamo kale oo ka fa’iideyay dhulkooda haba yaraadenee. Inad garan waaydo qiimahaaga wa arimaha ugu adag ee aan laga dawaayn karin qofka hadii uu la koro muddada uu ku barbaaryo dhaqanka siyaasadda, arinaaski waxa uu keeni kara inuu qofku kugu rido daluun dheer isagoo ka door bidaaya duruufo cid kale leedahay, oo aan lahaayn wax is-waaydaarsi (Pargaining).
1.6. Halbeegga Xulashada Siyaasiga oo ah mid aan laga Fiirsan
Qodobka ugu dambeeya waxa weeyaan Somaalidu siyaasiga hor boodaya, ma imtixaamaan kamana qaadaan dhiig si loo ogaado ma muwaadin baa, ma leeyahay xirfad siayaasadeed, masoo daboolay baahidiisa si aanu ugu daqaqamin xoolaha umadda. Arinka Somaalidu sameyso waxaa ka mid ah inaay suu horboodaan madaama uu reer hebel yahay. Siyaasigu marka uu xirfadaas siyaasada qaato, cid gaar ah ma xulan karto inaay aaminto ee bulsho oo dhan buu ka dhexeeya, waxaana loo baahan yahay in lagu qiimeeyo waxqabadkiisa, tariikhdiisa & hankiisu inoo qorsheeysan yahay.
2. Siyaasi Qurbo Joogga
Su’aali kama taagnaa hadaad u fiirsato beryahan dambe waxaad arkaysaa siyaasiyiin qurbo joog ah kuwaaso caqabad adag ku ah hanaanka daawladnimo ee aay leeyihiin dadka Somaalida ah, kama hadlaayo dawlad gaar ah waxaan ka hadlaayaa guud ahaan geyiga Somaalidu degto dawaladaha aay leeyihiin . Qurbo joogtu waxaad mooda inaay miciinsi bideen qabyaalada badan, waana dadka ugu badan ee gala siyaasada mar kale miciin baad mooda inaay bideen waayo 75% siyaasiyiinta wasiirnim ama xisbi siyaasdeed buuxiyay waa qurbo joogta, waxaana ka maqan siyaasaddooda xirfaddii & xeeladii looga baahnaa inaay la yimaadaan ugu yaraana kaga duwanaadan dadka dalka joogay lana kulmay bur-burka, Qurbo joogta markaay galaan siyaasda waxaa Xeeladiisii koowa noqotay lacag. “Xeer nimaan aqoon baa ku xad gudba”.
Xaggee Xalku Ku Jiraa?
Xalkani waxaan is-leeyahay waa mid aan ku dooran karno siyaasi waara oo keena waxaaynu rabno, si’aan ugaadhno dunida kale ee sii koraysaa. Xalkani Waa dad u dhexeeye.
1. Siyaasi Alle Yaqaan, Kana Cabsan Kara Imtixanaadka Aduunka & Aakhiro.
Dadka Somaalida ahi waxa weeyaan, in la helo siyaasi Allihiis yaqaan oo ku toosa duruufta aay dadku u xilsaarteen si wanaagsan, kana xishooda xoolaha umadda. Meel ka dambaaysa ma jirto hadaan qofku ka xishoon Allihii. “Cilmi waa caqli iyo caqiido la aruurshay”
2. Siyaasi ka Caafimaad Qaba Utunta Baahida, leh Qalbi Qani ah ama Dhaqaale ku Filan.
Siyaasigu hadii uu doonaayo inuu umadda xoolaheeda ka bad-baado waa inuu leeyahy qalbi aan baahi badan ku jirin, ama dhaqaale ka reeba boobka xoolaha umadda, siyaasigu waa inuu isagu u huraa xoolihiisa danta umadda, hadii kale badbaado siiya danta guud. “Quruxdu qofka sheegay indhihiisay saaran tahay” waa maah-maah Somaaliyeed, siyaasiyiintu waxaay sheegaany wanaag badan oo aan muuqan, waxaase looga baahan yahay inaay sameeyaan wanaag la arki karo.
3. Siyaasi aay ku Yartahay Xanafta Qabiilku/Utun badan aan tirsanaayn.
Siyaasigu waa inuu dadkiisa & dadkiisuba aay ku yaraadaan, aanayse ku badan oo qabiilo badan u kala saarin, dadka oo dhana u wada sinaadaan, si loo helo dad isku dan ah. Waxaana lagu gaadhi karaa iyadoo dadka aay isku baahi & isku duruuf ahaadaan, meelna looga soo wada jeesto xabsiga siyaasiga ee la galay.
Gebo-Gebo.
Siyaasigu waa doorka nololeed ee hogaamiye keeni karaa bad-baado qaran, si loo helo xasilooni lagu wada noolaado, sida dhibaatooyinka wadankaas haysta, gaar ahaan waxa ina hasyta haddeer waa xoog qabyaaladeed, tahriib, & duruufo kale oo u baahan in dadka la xasiloyo. Waxaan k dhaafaya siyaasiga maanta maah-maahdan ‘Ragu sadex waa iskaga mid Magaca, magta iyo maganta’’ lakiin waa in siyaasda & doorarka kale ee la kala qaatay lagu kala duwanadaa.
Hoos ka akhriso maqaalladii hore ee Xasan Cabdi Shire
Shire202@gmail.com