Cilmi-baadhayaashu waxay raadinayaan inay ogaadaan sababta hargabka shimbiruhu u dilaan xayawaanka qaarkood si degdeg ah. halka kuwa kale uu ku keeno xannuun.
Sanadihii ugu dambeeyay, hargabka shimbiraha ayaa la rumeysan yahay inuu dilay malaayiin shimbiro duurjoog ah iyo kuwa gudaha ah oo adduunka oo dhan ah. Xayawaanka kale sida hoobarada(Seals), bisadaha, eyda iyo lo’da ayaa iyaguna qaaday xannuunka.
Fayraskan oo si rasmi ah loogu yaqaan H5N1. Wuxu si weyn uga hadhay dadka. Si kastaba ha ahaatee, Ururka Caafimaadka Adduunka (WHO) ayaa sheegay in laga soo bilaabo Abriil 1, 2024, H5N1 uu sababay ku dhawaad 900 caabuq bani’aadam ah iyo 463 dhimasho tan iyo 2003.
Inta badan kiisaska aadanaha waxay ku lug lahaayeen xidhiidh toos ah oo dhexmara dadka iyo shimbiraha cudurka qaba. Kiisaska fayrasku ku faafo bini’aadamka, shakhsiyaadka ku lugta leh waxaa la ogaaday inay xidhiidh dhow iyo mid dheerba la lahaayeen qoyska dhexdiisa.
Nooca hargabka shimbiraha ee hadda faafaya ayaa markii ugu horreysay la aqoonsaday 1959. Laakiin jirradu kama aaay billaabin welwel saraakiisha caafimaadka ilaa uu hargab shimbireed ka dillaacay Hong Kong 1997. Dillaacaas wuxuu sababay jirro daran iyo dhimasho aadanaha qaarkood.
Saynis yahanadu waxay wali daraaseynayaan sababaha suurtagalka ah ee fayraska H5N1 aanu si weyn u saamaynin dadka. Laakiin cilmi-baadhayaasha qaar ayaa ka baqaya in xaaladdu isbedesho.
Sida fayrasyada kale, H5N1 waa isbedelay muddo ka dib. Dhowrkii sano ee la soo dhaafay, nooc ka mid ah hargabka shimbiraha ayaa si degdeg ah oo ballaadhan u fiday.
Dr. Tom Frieden waa agaasimihii hore ee Xarunta Xakamaynta iyo Kahortagga Cudurrada ee Maraykanka (CDC). Wuxuu u sheegay Associated Press faafitaanka socda, “Waxaa jira wax badan oo aynaan fahmin.”
Frieden sidoo kale wuxuu madax u yahay kooxda aan faa’iido doonka ahayn Xallinta Badbaadinta Nolosha . Waxa uu intaa ku daray, “Waxay ila tahay in aan ka gudubno rajada wanaagsan oo aan si weyn keeno qaab lagula tacaalo .”
Cilmi-baadhayaasha qaar ayaa ra’yigooda ka dhiibtay fayrasyada hargabka ee ka billowday shimbiraha oo sababay aafooyin ba’an oo bani’aadam ah. Tusaale ahaan, masiibo dhacday sannadihii 1918 iyo 1957 ayaa si degdeg ah ugu faafay xoolaha iyo dadka.
Khubaro badan ayaa qaba in aanay suurtagal ahayn in fayraska hadda faafaa uu noqdo mid dilaa ah oo faafaya adduunka oo dhan.
Laakiin si loogu diyaargaroobo suurtagalnimadaas, saraakiisha caafimaadka Maraykanka waxay soo saarayaan tallaallo laga yaabo in loo baahdo. Waqtigan, ma qorsheynayaan tallaabooyin kale. Sababta oo ah fayrasku maaha mid dadka u keenaya cudurro daran mana jirto caddayn xooggan oo uu qof ka qof u kala qaado.
Waaxda Beeraha ee Maraykanka ayaa sheegtay in xayawaannada Mareykanka ay ka dillaaceen beero badan oo lo’da caanaha ah iyo in ka badan 1,000 kooxood oo digaag ah . Ugu yaraan afar infekshin oo bini’aadam ah ayaa laga soo sheegay boqollaal kun oo qof oo ka shaqeeya digaagga iyo beeraha caanaha ee Mareykanka.
Adduunka oo dhan, dhakhaatiirtu waxay ilaa hadda ogaadeen 15 cudur oo bani’aadam ah oo uu sababay nooca hadda jira. Tiradaas waxaa ka mid ah hal dhimasho, haweeney 38 jir ah oo ku nool koonfurta Shiinaha 2022. Laakiin saraakiisha ayaa sheegay in inta badan dadka la aqoonsaday aysan lahayn calaamado cudur ama kuwo fudud oo kaliya.
Khubarada qaar ayaa la yaabay in bini’aadamku ay dhisteen heer ka hortag ah ka dib markii ay ku qaadeen noocyo kale oo fayras ah ama sababta oo ah tallaalka. Laakiin daraasad ku lug leh shaybaarada dhiigga ee bini’aadamka ayaa soo jeedisay inaysan jirin wax difaac ah oo jira noocaan fayraska hargabka shimbiraha.
Xigasho:wargeyska dawan Bandhige@gmail.com