Duluc Taariikheed:
——————–
Damaca joogtada ah ee Itoobiya ee helista baddu, wuxuu iftiiminayaa hamigeeda taariikheed, dhaqaale, juquraafi-siyaasadeed, iyo dhaqan. Damacan oo asal ahaan ka soo jeeda taariikhdeeda qadiimiga ah, ayaa dib u soo noqoday xilligii xukunkii boqortooyadii Axum iyo ka dib markii ay dhulxeebeedyada seejiyeen Turkidii Cusmaaniyiintu. Qoraalkani waxa u hoosta ka xariiqayaa marxalado taariikhiya oo muhiim ah, oo ay ka mid yihiin dagaalkii Adwa, loolankii Afrika iyo murannada xuduudeed ee quwadihii gumaysiga, kuwaas oo qaabeeyay hammigii badda ee Itoobiya.
Sheekooyinka iyo qoraalada taariikhiga ah ee Imbaraadoorradii Itoobiya waxay muujinayaan xiisaha joogtada ah ee aan isbeddelayn ee xeebaha Soomaalida gaar ahaan buugaagtii ay qoreen Imbaraadoorradii iyo boqorradii itoobiya sida buugaagta Labada ah ee uu qoray Haile Selassie iyo buugga laga qoray noloshii iyo waayihii Menelik:
1. Noloshayda iyo Horumarka Itoobiya, Mugga Koowaad: 1892-1937 (My Life and Ethiopia’s Progress, Volume One: 1892-1937)
2. Boqorka Boqorrada Guushii iyo Caqabaddii Imbaraadoor Xayle Salaase ee Itoobiya (KING OF KINGS The Triumph and Tragedy of Emperor Haile Selassie I of Ethiopia)
3. Noloshii iyo waayihii Menelik 1844-1913 (The life and times of Menelik 1844-1913)
Ujeedooyinkan taariikhiga ahi waxay la jaan qaadayaan xaaladda guud ee gumeysiga Afrika iyo hammiga boqortooyo, kuwaas oo xoogga saaraya muhiimadda juqraafi-siyaasadeed ee gobolka Soomaalida.
Hindisaha istaraatiijiyadeed ee Itoobiya, oo ay ku jiraan iskaashiga Shiinaha iyo Iran, ayaa laga yaabaa inay cadaadiyaan xulafada reer galbeed. Mashruucyada kaabayaasha waaweyn ee hoos yimaada heshiisyadani waxay kor u qaadayaan welwelka ku saabsan saameynta bulsho iyo deegaan, aloosidda barakac gudeed iyo waxyeelaynta noolayaasha ku nool deegaanka
Saamaynta ay Itoobiya ku leedahay Somaliland oo aan wali aqoonsi ka haysan beesha caalamka (Somaliland) haddana waxa ay ogolaatay maalgashi dhaqaale iyo mid kaabayaal, gaar ahaan Dekedda Berbera. Tani waxay xoojinaysaa ganacsiga (Labada dhinac) laakiin waxay sidoo kale hoosta ka xariiqaysaa xiisaha istaraatiijiga ah ee Itoobiya ee marin u helka kale ee badda.
Awoodda ciidan iyo dhaqaale ee Itoobiya oo weyn marka loo eego Somaliland, waxay siinaysaa awood ay ku yeelato go’aannada Somaliland ee siyaasadeed. Danaynta dhaqaale ee Itoobiya waxay wax u dhimi kartaa madax-bannaanida Somaliland, waxayna ka dhalin kartaa xiisado gobolka, gaar ahaan Soomaaliya iyo Jabuuti, taasoo keeni karta colaad iyo xasilloonidarro
Isku soo wada duuboo, in kasta oo dadaalka Itoobiya ee lagu xaqiijinayo helidda badda ujeedadiisu ay tahay in kor loo qaado kobaca dhaqaaluhu, waxa ay sidoo kale keenaysaa khataro-siyaasadeed oo isu rogi kara xasillooni-darro iyo colaad gobolka ah.
Saamaynta khiyaanooyinka taariikhiga ah ee Itoobiya iyo Heshiisyadii ay la Gashay Reer Galbeedka
Ku-takri-falka iyo wax-isdabamarinta taariikhiga ah ee Itoobiya ay ku samaysay luqaddii ay ku qornaayeen heshiisyadii ay la gashay quwadihii Yurub dabayaaqadii qarnigii 19-aad iyo horraantii 20-aad, gaar ahaan Hewett Treaty (1884), Heshiiskii Xuduudka ee Great Britain (1897), iyo Heshiiskii Wuchale (1889), ayaa reebay raad waaray oo wali saamaynaya xidhiidhka ay la leedahay dawladaha jaarka ah sida Somaliland. Aragtida Itoobiya ee ah gorgortan caqli-gal ah, oo ku qotoma ka faa’iidaysiga madmadowga jira iyo kala duwanaanshiyaha luuqadaha shirci ee lagu qoro heshiisyadu waxay saameynaysaa heshiisyada casriga ah, sida is-afgaradkan (MoUs) loo eego loona fuliyo.
Marka la eego heshiiskii is-afgaradka ahaa ee dhexmaray Itoobiya iyo Somaliland, wuxuu abuuraaya tuhunnao dhiig-miirasho ah. Somaliland ayaa looga baahanyahay inay heshiiskan si taxadar leh u wajahdo, iyadoo ka taxadaraysa in Itoobiya uga faa’iidaysato madmadowga sharci ee uu ku qornaan karo, sidii horeba looga bartay. Kalsooni-daradani waxay caqabad ku noqon kartaa wadahadal furan iyo fulin wax-ku-ool ah oo laga gaadho mashaariicda iskaashi, kuwaas oo adkeynaya dadaallada la rabo in la gaadho ama faa’iidooyinka la doonayo ee ah horumarinta ganacsiga, amniga, iyo horumarinta kaabayaasha.
Saamaynta dhaqaale ayaa ah walaac kale oo muhiim ah. Fasiraadda khaldan ama madmadowga ku jira heshiiskan is-afgaradka ayaa keeni kara muran ku saabsan faa’iidooyinka dhaqaale iyo mas’uuliyadaha laga filan karo. Tusaale ahaan, waxaa ka dhalan kara is-maandhaaf ku saabsan marinnada ganacsiga, tacriifadaha, ama mashaariicda maalgashiga, taas oo keeni karta inay Somaliland khasaare u geysato. Khilaafyada noocan oo kale ah ayaa laga yaabaa inay carqaladeeyaan dhaqdhaqaaqyada dhaqaale iyo inay joojiyaan maalgashiga shisheeye, kuwaas oo xaddidaya kobaca dhaqaalaha iyo fursadaha horumarineed ee labada dal. Dhaxalka khiyaano ee dareenka leh ee ku jira heshiisyada taariikhiga ah ee Itoobiya waxay inagu baraarujinayaan in ereyo cad oo aan madmadow lahayni (waa luuqadda heshiiska lagu qoronayo e) ay muhiim u yihiin ka hortagga carqaladahaas iyo faa’iidooyinka labada dhinac oo la hubiyo.
Arrimaha xuduudaha iyo madax-banaanida ayaa iyaguna muhiim ah. Muranka soohdineed ee taariikhiga ah ee khuseeya Itoobiya ayaa muujinaya cakiranaanta iyo khataraha ka iman kara heshiisyada ku taxaluqa xuduudaha iyo maareynta kheyraadka. Madmadowga ku jira heshiiskan is-afgarad ee khuseeya ilaalinta xuduudaha ama maareynta kheyraadku waxay keeni karaan isku dhacyo ku saabsan madax-bannaanidooda dhuleed, taasoo uga sii dari karta xiisadaha iyo nabadda gobolka inay wiiqaan. Tani waxay adkeyn kartaa dadaallada lagu ilaalinayo sugidda xuduudaha ee la wada aqoonsan yahay, kuwaas oo lagama maarmaan u ah xasilloonida iyo iskaashiga gobolka.
Amniga iyo xasilloonida gobolka waxaa si weyn u saameynaysa xaaladda taariikheed ee xidhiidhka diblomaasiyadeed ee Itoobiya ay leedahay. Haddii ay Somaliland u aragto in qodobbada amniga ee Is-afgaradku ay Itoobiya u xaglinayaan ama ay wiiqayaan madax-bannaanideeda, waxay keensan kartaa hoos u dhac ku yimaada iskaashiga arrimaha amni ee muhiimka ah. Kalsooni-daradani waxa ay wax u dhimi kartaa xasiloonida gobolka oo ay hor istaagto dadaalka wada shaqayneed ee wax lagaga qabanayo khataraha guud sida argagixisada, ka ganacsiga dadka, iyo iska-hor-imaadyada xuduudaha. Tilmaanta taariikhiga ah ee diblumaasiyadda wax-is-daba-marineed ee Itoobiya ayaa ka dhigaysa mid muhiim u ah heshiisyadeeda amnigu inay si gaar ah u caddaadaan oo loo sinnaado si loo dhiso kalsooni loona hubiyo wada shaqayn hufan.
Saamaynta ballaadhan ee xidhiidhada diblumaasiyadeed iyo iskaashiga gobolka ayaa ah iyana mid muhiim ah. Aragtida Itoobiya ee wadaxaajoodkeeda madmadowga leh ee ay u adeegsato ka faa’iidaysigeeda ayaa laga yaabaa inay waxyeelayso xidhiidhada diblumaasiyadeed ee Somaliland ay la samaynayso. taasoo horseedaysa taxaddirnaan badan iyo isweydiin ku qotonta dadaalladan iskaashi. Tani waxay xaddidi kartaa wax-ku-oolnimada is-afgaradkan waxayna yareyn kartaa suurtagalnimada hindiseyaasha gobolku uu u baahan yahay xidhiidh adag oo iskaashi. Dhisidda kalsooni iyo in la muujiyo ka go’naansho ficil leh oo caddaaladda iyo hufnaan ah ayaa lagama maarmaan u ah in lagaga gudbo caqabadahan iyo kobcinta iskaashi diblomaasiyadeed iyo mid dhaqaale oo durugsan.
Qiimayn la’aanta itoobiya ee heshiisyada ay la gasho dalalka, sida kii ay la gashay talyaaniga (Heshiiskii Wuchale (1889) ee ay ka baxday iyo xitaa kii ay la gashay Dp World iyo Somaliland ee Dakada Barbara ee ay isna ka baxday ayaa bixinaaya sawir kale oo ah in ay ka bixi karto kan ay Somaliland la gashay ee MoU-ga.
Ugu dambayntii, lama soo koobi karo baahida loo qabo is-aaminaad iyo iskaashi mustaqbalka fog ah. Dhaxalka khiyaanada laga dhaxlay ee ku jira heshiisyada taariikhiga ah ee Itoobiya ayaa muujinaya in Somaliland ay tahay inay ka digtoonaato ballanqaadyada Itoobiya ee ku xusan heshiiska Is-afgaradkan. Samaynta iyo ilaalinta kalsoonidu waxay u baahan doontaa Itoobiya inay si joogto ah u muujiso hufnaan iyo caddaalad ku aaddan wax-qabadkeeda. Habkani wuxuu muhiim u noqonayaa kobcinta iskaashiga muddada fog iyo hubinta in labada dhinacba ay ka faa’iidaystaan heshiiskan, taasoo u gogol-xaadhi doonta horumar waara oo faa’iido leh.
La soco qaybta 3aad oo ka mid ah kuwa ugu xiisaha badan
Xigasho:Gulaid Idaan
Bandhige@gmail.com